Mord medyczny i psychologia ludobójstwa
Kiedy widzi się, do czego doprowadziła współczesna medycyna, pytamy siebie mimo woli: ile pięter ma śmierć?
Jean-Paul Sartre
Kiedy pojawia się zagadnienie Holocaustu i II Wojny Światowej, często jestem powoływana do opiniowania. Problematyka jakże mi bliska; mam na swoim koncie kuratorowanie wydarzeń i wystaw poświęconych Holocaustowi, redakcję wydań książkowych i szeroką krytykę artystyczną przeznaczoną dziełom wizualnym, literackim, teatralnym i filmowym dedykowanym temu szerokiemu, wstrząsającemu tematowi.
Tak stało się i tym
razem, kiedy Polska ujrzała wznowione wydanie książki Roberta Jay Liftona. Gdy motyw
II Wojny Światowej łączy się z medycyną i psychologią, z których nota bene
także jestem „wyjadaczem” – here I go again – to znaczy… sugeruję, że warto, by
moi odbiorcy się o tym dowiedzieli, rzecz jasna 😉
Autor, o którym wspominam
– Rober Jay Lifton - urodził się 16 maja 1926 roku w Nowym Jorku. Jest
amerykańskim psychiatrą, znanym ze swoich badań psychologicznych nad
przyczynami i skutkami działań wojennych oraz przemocy politycznej. Zasłynął w
swoich praktykach i publikacjach z podejścia psychohistorycznego. Kilka z jego
książek przedstawia adaptacje psychiczne ludzi, które dokonują się w
ekstremalnych warunkach wojennych. W odniesieniu do ocalałych z Wietnamu,
Hiroszimy czy ofiar nazistów, wysnuł wnioski jakoby psychiczna fragmentacja,
która dokonywała się w umysłach ofiar, stanowiła graniczne wcielenie patologii,
pojawiające się także w życiu „normalnym” podczas stanu pokoju, z powodu granicznej
presji i lęków generowanych przez triggery współczesnego społeczeństwa. Badania
Liftona nad behawioralnym aspektem pacjentów, którzy popełnili zbrodnie
wojenne, zarówno sami jak i w zespołach, wykazały, że natura ludzka nie jest
prymarnie okrutna i jedynie sporadycznie występujące osoby przejawiające
spektrum cech socjopatycznych mogą partycypować w drastycznych aktach bez
ponoszenia permanentnej konsekwencji emocjonalnej. Takie zbrodnie nie wymagają
dla nich żadnego nadzwyczajnego stanu osobistego ani zaistnienia choroby
psychicznej. Jest niemal pewne, że ta okoliczność prędzej czy później się dla
nich wydarzy, jeśli zaistnieją warunki celowo zaaranżowane bądź spontanicznie
przypadkowe, które R.J. Lifton nazwał „sytuacjami wywołującymi okrucieństwo”.
Lifton był jednym z
pierwszych organizatorów dyskusyjnych grup terapeutycznych, w których praktycy
zdrowia psychicznego spotykali się z weteranami wojennymi twarzą w twarz. Wraz
z doktorem Neffem optowali za włączeniem zespołu stresu pourazowego do listy
diagnostycznych i statystycznych zaburzeń psychicznych.
Książka „The Nazi Doctors:
Medical Killing and the Psychology of Genocide” z 1986 roku (tu: „Nazistowscy
lekarze. Mord medyczny i psychologia ludobójstwa”, wydawnictwo Znak Horyzont,
2024) była pierwszym tak dogłębnym studium tego, jak lekarze racjonalizowali
swój udział w Holocauście, od wczesnych etapów programu eutanazji T-4 po obozy
zagłady.
W swojej obszernej pracy
Robert Jay Lifton pieczołowicie relacjonuje procedury medyczne funkcjonujące
przed i w trakcie Holocaustu, analizując paradoksalny topik uzdrawiającego
mordu, w którym jedna rasa zostaje uleczona poprzez eliminację innej – tę
koncepcję niczym credo stosowało wielu medyków celem moralnego wyjaśnienia
swoich praktyk. W książce przytaczane są fragmenty rozmów, które przeprowadził
autor z lekarzami SS oraz ocalałymi ofiarami.
Pozycja „Nazistowcy
lekarze” zbudowana jest z trzech głównych części. Bardzo symbolicznie otwiera
ją treść Przysięgi Hipokratesa, składanej przez lekarzy w starożytności,
stanowiącej podstawy nowożytnej etyki lekarskiej.
W pierwszej części ‘„Życie
niegodne życia”: kuracja genetyczna’ książka szczegółowo opisuje cztery etapy,
które miały miejsce przed Holocaustem. Zaczynając od przymusowej sterylizacji,
przechodząc do zabijania dzieci, a następnie dorosłych. Nakreślone zostały tu
medyczne argumenty stosowane do uzasadnienia działań nazistowskich lekarzy.
Postęp zabójstw rozpoczął się legalnie od przepisów dotyczących sterylizacji, a
następnie przekształcił się w nielegalne, okrutne działania dozwolone przez rząd.
Druga część książki „Auschwitz: kuracja rasowa” charakteryzuje
obóz zagłady, opisuje selekcje na poziomie różnych etapów funkcjonowania obozu
zagłady. Zaczyna się od transportu ofiar do obozów, ich przybycia, opisu zasad
i przebiegu życia w obozie. Skupia się na opisie, jak różni członkowie obozu
dostosowywali się lub nie, jakie zmiany i ewolucje zachodziły w społeczności
obozowej. Ideologia kierowana przez
Adolfa Hitlera otrzymała tak duże poparcie ze strony lekarzy i nazistów, że
mogli oni założyć obozy koncentracyjne, w których dochodziło do masowych
zabójstw medycznych i potwornych eksperymentów.
Po odkryciu ludobójstwa i zakończeniu Holocaustu, ludzie nie mogli uwierzyć, jak te zbrodnicze działania mogły trwać w takich warunkach i tak długo?
Część III książki „Psychologia ludobójstwa” zawiera analizę konfliktów moralnych, z którymi zmagają się lekarze, i konfrontuje rzeczywistość z faktem aktów ludobójstwa. Robert Jay Lifton bada indywidualne i zbiorowe zachowania lekarzy i omawia, w jaki sposób mogła nastąpić ich socjalizacja do zabijania.
Książka została nagrodzona w roku 1987 nagrodą Los Angeles Times Book Prize oraz National Jewish Book Award w kategorii Holocaust.
Polskie wydanie z tego roku wzbogacone jest przedmowami z wcześniejszych wydań z lat 2000 i 2017.
Stanowi
najobszerniejszą wersję analiz i wniosków Liftona, z jego najbardziej
aktualnymi frazami.
W swojej późniejszej
pracy Lifton skupiał się na definiowaniu rodzaju zmian psychicznych, którym
przeciwstawia się totalizm. Twierdzi, że rozwój „płynnej i wielostronnej
osobowości” jest pozytywnym trendem we współczesnym społeczeństwie.
Według Autora zdrowie
psychiczne potrzebuje aktualnie nieustannej eksploracji osobistego
eksperymentu, co wymaga rozwoju czysto relatywistycznego społeczeństwa, które
gotowe jest odrzucić i pomniejszyć wcześniej ustalone zasady kulturowe i tradycyjne.
Myślę, że do tej
płynności i wielopryzmatowości konieczne jest nieustanne zgłębianie wiedzy i
siebie.
I z tym eksplorowaniem
osobistego eksperymentu Was pozostawię,
With Love
@Kulturoholiczka
#współpracareklamowa Wydawnictwo Znak Horyzont
